Birine yardım ettin. Yolda yaşlı birinin poşetini taşıdın. Belki bir sokak hayvanına mama verdin. Peki neden?
İçinden geldiği için mi? İnsanlık için mi? Yoksa... içten içe daha iyi hissetmek, belki de fark edilmek için mi? Karşılıksız gibi görünen her şeyin arkasında gizli bir menfaat var mı?
Evrimsel Psikoloji: İyilik, Karşılığın En Zarif Halidir
Evrimsel biyolojiye göre hiçbir canlı boşuna enerji harcamaz. Bir kuş ötüyorsa, ya eşini çekmek ya da alanını korumak içindir. Bir köpek başka köpeği yalayıp temizliyorsa, sürü bağını güçlendiriyordur. Yani: Her şey karşılıklıdır.
İnsan beyni de bu sistemin bir parçasıdır. Birine iyilik yaptığında dopamin salgılarsın. Yani beynin seni ödüllendirir. İyilik bile içsel bir zevke dönüşür. Bu yüzden bazı filozoflar der ki: Karşılıksız iyilik diye bir şey yoktur. Çünkü hiçbir ödül beklemesen bile, kendini iyi hissedersin. Bu da bir tür içsel menfaattir.
Toplumlar Ne Diyor? Ahlak, Alışverişle mi Karıştı?
Günümüz toplumlarında birçok değer, ölçülebilir hale getirildi: - Zaman = Paraya çevrildi - Duygular = Puanlandı - Yardım = PR çalışmasına dönüştü
İyilik bile hikâye olsun, reklam olsun diye yapılabiliyor. Yani artık günümüzde biri iyilik yapınca sorguluyoruz: Gerçekten mi yaptı, yoksa görüntü mü?
Ve işin kötüsü, bu sorgu haklı. Çünkü sistem böyle çalışıyor. Bencillik artık gizli değil; kazan kazan modeliyle süslenmiş.
Felsefi Bir Bakış: İyilik Nedir?
Platona göre iyilik, en yüksek ideadır. Ama Kanta göre, ancak ve ancak görev olduğu için yapılan iyilik gerçekten iyiliktir. Yani bir çıkar ya da duyguya bağlıysa, ahlaki değer azalır.
Peki bu mümkün mü? Bir insan, bir canlıya yardım ederken hiçbir duygu, haz, çıkar, onaylanma hissetmez mi? Cevap: Neredeyse imkânsız. Çünkü insan bilinçli bir varlık olduğu için her davranışının arkasında bir neden vardır. Ve neden varsa, orada hesap vardır.
İnsan Her Şeyi Menfaat İçin mi Yapar?
Cevap rahatsız edici ama açık: Çoğunlukla: Evet. Ama menfaat sadece para değildir. Menfaat:
- Onay almak olabilir
- Kendini değerli hissetmek olabilir
- Sosyal çevrede görünürlük sağlamak olabilir
- Günahkârlığını hafifletmek olabilir
- Gizli bir borcu ödemek olabilir
Yani karşılık dediğimiz şey, sadece maddi değil; psikolojik, duygusal, sosyal ya da manevi olabilir. Ve insanın tüm eylemleri, bu görünmez karşılıklar zincirine bağlı olabilir.
Peki Bu Kötü Bir Şey mi?
Hayır. Çünkü insan böyle çalışıyor. İyilik, sadece meleklerin işi değildir. İnsanın bencilce ama zararsız bir şekilde başkası için iyi bir şey yapması, ahlaki değilse bile, toplumsal olarak faydalıdır.
Sen yardım ettiğin kişiden teşekkür bekliyorsan, bu seni kötü yapmaz. Ama teşekkür almadığında öfkeleniyorsan, o zaman yardımı onun için değil, kendin için yaptığını kabul etmelisin.
Ve Belki de Asıl Soru Şu:
İyilik yaparken karşılık beklemek kötü mü, yoksa sadece dürüst olmamak mı kötü?
Belki de insanın en saf hali; karşılık beklediğini bilerek, yine de iyilik yapmaya devam eden halidir. Yani: Evet, belki ben de fayda görüyorum. Ama bu dünyada birine iyilik yapmak hâlâ değerlidir.
Karşılıksızlık Bir Efsane mi?
İnsan bir çıkar makinesi değildir. Ama her davranışı, bilinçli ya da bilinçsiz, bir döngünün parçasıdır.
İyilik karşılıksız gibi görünse de hep bir gizli ekonomi taşır. Duyguların ekonomisi. Onayın, benliğin, egonun alışverişi.
Ve belki de en masum iyilik, iyilik yaptığını bile fark etmeden yapılan şeydir.
<p>Birine yardım ettin. Yolda yaşlı birinin poşetini taşıdın. Belki bir sokak hayvanına mama verdin. Peki neden?</p> <p>İçinden geldiği için mi? İnsanlık için mi? Yoksa... içten içe daha iyi hissetmek, belki de fark edilmek için mi? <strong>Karşılıksız gibi görünen her şeyin arkasında gizli bir menfaat var mı?</strong></p> <h2>Evrimsel Psikoloji: İyilik, Karşılığın En Zarif Halidir</h2> <p>Evrimsel biyolojiye göre hiçbir canlı boşuna enerji harcamaz. Bir kuş ötüyorsa, ya eşini çekmek ya da alanını korumak içindir. Bir köpek başka köpeği yalayıp temizliyorsa, sürü bağını güçlendiriyordur. Yani: <strong>“Her şey karşılıklıdır.”</strong></p> <p>İnsan beyni de bu sistemin bir parçasıdır. Birine iyilik yaptığında dopamin salgılarsın. Yani beynin seni ödüllendirir. İyilik bile içsel bir zevke dönüşür. Bu yüzden bazı filozoflar der ki: <strong>“Karşılıksız iyilik diye bir şey yoktur. Çünkü hiçbir ödül beklemesen bile, kendini iyi hissedersin. Bu da bir tür içsel menfaattir.”</strong></p> <h2>Toplumlar Ne Diyor? Ahlak, Alışverişle mi Karıştı?</h2> <p>Günümüz toplumlarında birçok değer, ölçülebilir hale getirildi: - Zaman = Paraya çevrildi - Duygular = Puanlandı - Yardım = PR çalışmasına dönüştü</p> <p>İyilik bile “hikâye olsun”, “reklam olsun” diye yapılabiliyor. Yani artık günümüzde biri iyilik yapınca sorguluyoruz: <strong>“Gerçekten mi yaptı, yoksa görüntü mü?”</strong></p> <p>Ve işin kötüsü, bu sorgu haklı. Çünkü sistem böyle çalışıyor. Bencillik artık gizli değil; <strong>“kazan kazan” modeliyle süslenmiş.</strong></p> <h2>Felsefi Bir Bakış: İyilik Nedir?</h2> <p>Platon’a göre iyilik, en yüksek ideadır. Ama Kant’a göre, ancak ve ancak “görev olduğu için yapılan iyilik” gerçekten iyiliktir. Yani bir çıkar ya da duyguya bağlıysa, ahlaki değer azalır.</p> <p>Peki bu mümkün mü? Bir insan, bir canlıya yardım ederken hiçbir <em>duygu, haz, çıkar, onaylanma</em> hissetmez mi? Cevap: Neredeyse imkânsız. Çünkü insan bilinçli bir varlık olduğu için <strong>her davranışının arkasında bir neden vardır</strong>. Ve neden varsa, orada hesap vardır.</p> <h2>İnsan Her Şeyi Menfaat İçin mi Yapar?</h2> <p>Cevap rahatsız edici ama açık: <strong>Çoğunlukla: Evet.</strong> Ama menfaat sadece para değildir. Menfaat:</p> <ul> <li>Onay almak olabilir</li> <li>Kendini değerli hissetmek olabilir</li> <li>Sosyal çevrede görünürlük sağlamak olabilir</li> <li>Günahkârlığını hafifletmek olabilir</li> <li>Gizli bir borcu ödemek olabilir</li> </ul> <p>Yani karşılık dediğimiz şey, sadece maddi değil; <strong>psikolojik, duygusal, sosyal ya da manevi olabilir.</strong> Ve insanın tüm eylemleri, bu görünmez karşılıklar zincirine bağlı olabilir.</p> <h2>Peki Bu Kötü Bir Şey mi?</h2> <p>Hayır. Çünkü insan böyle çalışıyor. <strong>İyilik, sadece meleklerin işi değildir.</strong> İnsanın bencilce ama zararsız bir şekilde başkası için iyi bir şey yapması, <strong>ahlaki değilse bile, toplumsal olarak faydalıdır.</strong></p> <p>Sen yardım ettiğin kişiden teşekkür bekliyorsan, bu seni kötü yapmaz. Ama teşekkür almadığında öfkeleniyorsan, o zaman yardımı onun için değil, kendin için yaptığını kabul etmelisin.</p> <h2>Ve Belki de Asıl Soru Şu:</h2> <p><strong>İyilik yaparken karşılık beklemek kötü mü, yoksa sadece dürüst olmamak mı kötü?</strong></p> <p>Belki de insanın en saf hali; karşılık beklediğini bilerek, yine de iyilik yapmaya devam eden halidir. Yani: <strong>“Evet, belki ben de fayda görüyorum. Ama bu dünyada birine iyilik yapmak hâlâ değerlidir.”</strong></p> <h2>Karşılıksızlık Bir Efsane mi?</h2> <p>İnsan… bir çıkar makinesi değildir. Ama her davranışı, bilinçli ya da bilinçsiz, bir <strong>döngünün parçasıdır.</strong></p> <p>İyilik… karşılıksız gibi görünse de hep bir “gizli ekonomi” taşır. Duyguların ekonomisi. Onayın, benliğin, egonun alışverişi.</p> <p><strong>Ve belki de en masum iyilik, iyilik yaptığını bile fark etmeden yapılan şeydir. </strong></p>
